Sevr antlaşması'ndaki boğazlar maddesi nedir?

Sevr Antlaşması'ndaki Boğazlar Maddesi: Tarihsel Bir Analiz

Sevr Antlaşması, Osmanlı İmparatorluğu'nun I. Dünya Savaşı sonrasında İtilaf Devletleri ile imzaladığı ve fiilen hiçbir zaman yürürlüğe girmeyen bir barış antlaşmasıdır. 10 Ağustos 1920'de imzalanan antlaşmanın en tartışmalı hükümlerinden biri, İstanbul ve Çanakkale Boğazları'nın uluslararası kontrolünü düzenleyen maddedir. Bu madde, Osmanlı egemenliğini ciddi şekilde sınırlandırmış ve Türk Millî Mücadelesi'nin temel hedeflerinden biri haline gelmiştir.

Boğazlar Maddesinin Temel Hükümleri

Sevr Antlaşması'nın Boğazlarla ilgili maddeleri özellikle 37-61. maddeler arasında düzenlenmiştir. Bu hükümlere göre:

• Boğazlar, "Boğazlar Komisyonu" adı verilen uluslararası bir kurul tarafından yönetilecekti. Bu komisyon; İngiltere, Fransa, İtalya, Japonya ve Rusya (Sonradan yerini ABD'ye bıraktı) gibi devletlerin temsilcilerinden oluşacak, Osmanlı Devleti'nin ise sadece bir temsilci hakkı bulunacaktı.
• Komisyon, boğazlardan geçişi düzenleme, güvenliği sağlama ve her türlü denetim yetkisine sahip olacaktı. Ayrıca, boğazların her iki yakasında askerden arındırılmış bölgeler oluşturulacak, Osmanlı'nın bu bölgelerde asker bulundurması yasaklanacaktı.
• Tüm devletlerin savaş ve ticaret gemileri, barış ve savaş zamanında boğazlardan serbestçe geçebilecekti. Bu durum, Osmanlı'nın boğazlar üzerindeki hakimiyetini tamamen ortadan kaldırıyor ve güvenlik açığı yaratıyordu.
• Boğazlar bölgesinin askerden arındırılması, Osmanlı'nın başkenti İstanbul'un savunmasız kalmasına neden oluyor, bu da devletin egemenliğini sembolik hale getiriyordu.

Maddelerin Arka Planı ve Hedefleri

İtilaf Devletleri, boğazları uluslararası kontrol altına alarak şu hedefleri gözetmiştir:

• Osmanlı İmparatorluğu'nu siyasi ve askeri açıdan zayıflatmak, bölgedeki etkisini minimize etmek.
• Boğazların stratejik öneminden dolayı, Rusya'nın Akdeniz'e erişimini kontrol altında tutmak (Bolşevik Devrimi sonrası bu politika değişse de, antlaşma taslağı bu düşünceyle hazırlanmıştı).
• Uluslararası ticareti güvence altına almak ve bölgedeki çıkarlarını korumak.

Sonuçları ve Türk Tepkisi

Sevr Antlaşması ve özellikle boğazlar maddesi, Türk Millî Mücadelesi'nin başlamasında kritik bir rol oynamıştır. Mustafa Kemal Atatürk önderliğindeki Türk kuvvetleri, antlaşmanın kabul edilemez şartlarına karşı mücadele etmiş ve Kurtuluş Savaşı'nı kazanmıştır. Sevr'in yerini alan Lozan Antlaşması (1923) ile boğazlar rejimi yeniden düzenlenmiş, uluslararası komisyon kaldırılarak Türkiye'nin egemenlik hakları büyük ölçüde geri verilmiştir. Montrö Boğazlar Sözleşmesi (1936) ise Türkiye'ye boğazlar üzerinde tam kontrol hakkı tanımıştır.

Özet

Sevr Antlaşması'ndaki boğazlar maddesi, Osmanlı Devleti'nin boğazlar üzerindeki egemenliğini uluslararası bir komisyona devreden ve askeri kısıtlamalar getiren bir düzenlemeydi. Bu madde, Türk tarihinde bir dönüm noktası olmuş, millî direnişin sembollerinden biri haline gelmiş ve nihayetinde Lozan ve Montrö antlaşmalarıyla Türkiye lehine değiştirilmiştir.