Osmanlı'nın boğazlar üzerindeki hakimiyetini sona erdiren antlaşma nedir?

Osmanlı'nın Boğazlar Üzerindeki Hakimiyetini Sona Erdiren Antlaşma: Montrö Boğazlar Sözleşmesi

Osmanlı İmparatorluğu'nun boğazlar üzerindeki tarihi hakimiyeti, Lozan Antlaşması'yla birlikte önemli ölçüde değişmiş olsa da, tam anlamıyla sona erdiren ve Türkiye Cumhuriyeti'nin boğazlar üzerindeki egemenlik haklarını pekiştiren antlaşma, 1936 yılında imzalanan Montrö Boğazlar Sözleşmesi'dir. Bu sözleşme, hem Osmanlı'nın boğazlar konusundaki geleneksel kontrolünü resmen sonlandırmış hem de Türkiye'ye İstanbul ve Çanakkale boğazları üzerinde tam yetki vermiştir.

Montrö Boğazlar Sözleşmesi'nin Arka Planı

Osmanlı İmparatorluğu, Birinci Dünya Savaşı'nın ardından imzalanan Sevr Antlaşması (1920) ile boğazlar üzerindeki kontrolünü kaybetmiş, boğazlar uluslararası bir komisyona bırakılmıştı. Ancak Türk Kurtuluş Savaşı'nın başarıyla sonuçlanması ve 1923 Lozan Antlaşması'nın imzalanmasıyla bu durum değişti. Lozan'da, boğazların askerden arındırılması ve geçiş serbestîsi gibi hükümler kabul edilse de, Türkiye'nin tam egemenliği sağlanamamıştı. 1930'larda dünyada yaşanan siyasi gerilimler (örneğin, İtalya'nın Akdeniz'deki yayılmacı politikaları) Türkiye'yi, boğazların güvenliğini artırmak için yeni bir düzenleme talep etmeye yöneltti. Bu bağlamda, Montrö Boğazlar Sözleşmesi, Lozan'ın boğazlarla ilgili maddelerini revize etmek amacıyla 1936'da İsviçre'nin Montrö kentinde imzalandı.

Montrö Sözleşmesi'nin Temel Hükümleri ve Etkileri

Montrö Boğazlar Sözleşmesi, Türkiye'ye boğazlar üzerinde askeri kontrol ve düzenleme yetkisi tanıyarak, Osmanlı dönemindeki hakimiyet anlayışını modern bir çerçevede sonlandırdı. Sözleşmenin öne çıkan maddeleri şunlardır:

• Türkiye'ye boğazları askerileştirme hakkı verildi; böylece Lozan'daki askerden arındırma hükmü kaldırıldı.
• Barış zamanında, ticaret gemilerine boğazlardan serbest geçiş hakkı tanındı, ancak Türkiye savaş tehlikesi durumunda geçişleri kısıtlayabilecekti.
• Savaş gemilerinin geçişi kısıtlandı; Karadeniz'e kıyısı olan ve olmayan devletlerin gemileri için tonaj ve süre sınırlamaları getirildi.
• Türkiye savaşa girer veya kendini savaş tehdidi altında hissederse, boğazları tamamen kapatma hakkını elde etti.

Bu hükümler, Osmanlı'nın boğazlar üzerindeki geleneksel hakimiyetini resmen sona erdirirken, Türkiye Cumhuriyeti'ne egemen bir devlet olarak boğazların güvenliğini ve işleyişini kontrol etme imkânı sağladı. Sözleşme, aynı zamanda uluslararası dengeleri korumayı amaçlayarak, boğazların bir Türk iç suyu olarak tanınmasına katkıda bulundu.

Sonuç

Montrö Boğazlar Sözleşmesi, Osmanlı İmparatorluğu'nun boğazlar üzerindeki hakimiyetini hukuken sonlandıran ve Türkiye Cumhuriyeti'nin bu stratejik su yollarında tam egemenliğini tesis eden temel belgedir. Günümüzde hâlâ yürürlükte olan bu sözleşme, Türkiye'nin uluslararası ilişkilerdeki önemini vurgulayan ve boğazların güvenliğini düzenleyen kritik bir antlaşma olarak kabul edilmektedir. Osmanlı'nın boğazlardaki tarihi varlığı, böylece modern Türkiye'nin egemenlik haklarıyla devam etmiştir.