Boğazlar sorunu nedir, tarihçesi nedir kısaca?

Boğazlar Sorunu, tarih boyunca İstanbul ve Çanakkale Boğazları'nın hukuki statüsü, kontrolü ve uluslararası geçiş kuralları üzerinde yaşanan anlaşmazlıkları ifade eder. Bu sorun, boğazların stratejik ve ekonomik öneminden kaynaklanır; çünkü Karadeniz'i Akdeniz'e bağlayan bu su yolları, ticaret ve askeri ulaşım açısından kritik bir role sahiptir. Temel olarak, boğazlardan geçişin kimin kontrol edeceği, hangi koşullarda serbest veya kısıtlı olacağı ve uluslararası anlaşmaların nasıl uygulanacağı gibi konuları kapsar. Özellikle Osmanlı İmparatorluğu döneminden başlayarak, Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluşuna kadar devam eden bu mesele, bölgedeki güç dengelerini etkilemiştir.

Boğazlar Sorunu'nun tarihsel gelişimi, Osmanlı İmparatorluğu'nun zayıflamasıyla başlar ve Türkiye Cumhuriyeti'nin egemenlik haklarını pekiştirmesiyle çözülür. İşte önemli dönüm noktaları:

• Osmanlı Dönemi: Osmanlı İmparatorluğu, boğazlar üzerinde tam kontrol sahibiydi ve geçişleri düzenliyordu. Ancak, 19. yüzyılda imparatorluğun güç kaybetmesiyle birlikte, büyük devletler (özellikle Rusya, İngiltere ve Fransa) boğazlarda etki kurmaya çalıştı. 1841'de imzalanan Londra Boğazlar Sözleşmesi, boğazların barış zamanında tüm savaş gemilerine kapalı olmasını öngördü, bu Osmanlı'nın kontrolünü sınırladı.
• I. Dünya Savaşı Sonrası: Osmanlı İmparatorluğu'nun yenilgisinin ardından, 1920'de imzalanan Sevr Antlaşması, boğazları uluslararası bir komisyona bırakarak Türk egemenliğini büyük ölçüde zayıflattı. Bu dönem, sorunun en şiddetli evrelerinden biri oldu.
• Türk Kurtuluş Savaşı ve Lozan Antlaşması: Mustafa Kemal Atatürk önderliğindeki Türk milli mücadelesi sonucunda, 1923'te imzalanan Lozan Antlaşması ile boğazların statüsü yeniden düzenlendi. Buna göre, boğazlar askersiz hale getirildi ve geçişler uluslararası bir komisyon tarafından denetlendi. Ancak, bu çözüm Türkiye'nin tam egemenliğini sağlamadı.
• Montrö Boğazlar Sözleşmesi (1936): Türkiye'nin güvenlik endişeleri ve uluslararası dengelerin değişmesi üzerine, 1936'da imzalanan Montrö Boğazlar Sözleşmesi, boğazlar üzerinde Türkiye'nin kontrolünü büyük ölçüde artırdı. Bu sözleşme, boğazlardan geçiş kurallarını belirleyerek Türkiye'ye askeri yetkiler verdi ve sorunu büyük ölçüde çözdü. Günümüzde de geçerliliğini koruyan bu sözleşme, Boğazlar Sorunu'nun sona erdiği anahtar anlaşma olarak kabul edilir.

Özetle, Boğazlar Sorunu, Osmanlı'dan Cumhuriyet'e uzanan süreçte, boğazların kontrolü ve uluslararası hukuk çerçevesinde çözülmesi gereken bir meseleydi ve Montrö Sözleşmesi ile Türkiye lehine sonuçlandı.