Boğazlar sorunu nasıl gelişti ve tarihçesi nedir?

Boğazlar Sorunu, İstanbul ve Çanakkale boğazlarının hukuki statüsü, geçiş rejimi ve kontrolü üzerinde uluslararası anlaşmazlıkları ifade eder. Bu boğazlar, Karadeniz'i Akdeniz'e bağlayan stratejik su yollarıdır ve tarih boyunca ticaret, askeri hareketlilik ve jeopolitik dengeler açısından kritik bir rol oynamıştır. Sorun, özellikle Osmanlı İmranatorluğu'nun zayıflaması ve modern Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluşu sürecinde belirginleşmiştir. Boğazların kontrolü, bölgedeki güç dengelerini etkilemiş ve uluslararası antlaşmalara konu olmuştur. Bu bağlamda, Boğazlar Sorunu'nun tarihçesi, Osmanlı döneminden başlayarak günümüze kadar uzanan bir süreci kapsar.

Osmanlı İmparatorluğu döneminde, boğazlar tamamen Osmanlı kontrolündeydi ve geçişler imparatorluğun iznine tabiydi. Ancak, 18. yüzyıldan itibaren Osmanlı'nın güç kaybetmesiyle birlikte, büyük güçler boğazlar üzerinde etki kurmaya başladı. Özellikle Rusya'nın sıcak denizlere inme politikası, boğazları stratejik bir hedef haline getirdi. 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması, Rus ticaret gemilerine boğazlardan serbest geçiş hakkı tanıyarak, Osmanlı'nın mutlak kontrolünü zayıflattı. 19. yüzyılda, "Boğazların Kapalılığı İlkesi" uluslararası diplomaside tartışma konusu oldu; Osmanlı, barış zamanında yabancı savaş gemilerinin geçişini yasakladı, ancak bu durum çeşitli antlaşmalarla değişikliğe uğradı. 1841 Londra Boğazlar Sözleşmesi, boğazların barış zamanında tüm savaş gemilerine kapalı olmasını öngördü ve bu, Osmanlı'nın egemenliğini sınırlayan ilk çok taraflı düzenleme oldu.

I. Dünya Savaşı sırasında, Osmanlı İmparatorluğu'nun boğazları kapatması ve İtilaf Devletleri'ne karşı kullanması, sorunu daha da karmaşık hale getirdi. Savaşın ardından imzalanan 1920 Sevr Antlaşması, boğazların uluslararası bir komisyon tarafından yönetilmesini ve tüm devletlerin savaş gemilerine açık olmasını öngörüyordu; bu, Türk millî mücadelesi tarafından reddedildi. Türk Kurtuluş Savaşı'nın başarıya ulaşmasıyla, Lozan Barış Konferansı'nda boğazlar meselesi yeniden ele alındı. 1923 Lozan Antlaşması kapsamında imzalanan Boğazlar Sözleşmesi, boğazların askerden arındırılmasını ve geçişlerin uluslararası bir komisyonca denetlenmesini öngördü; ancak bu, Türkiye'nin tam egemenliğini kısıtladığı için tartışmalara yol açtı.

1930'larda, uluslararası dengelerin değişmesi ve Türkiye'nin güçlenmesiyle, Lozan Boğazlar Sözleşmesi'nin revizyonu gündeme geldi. 1936'da imzalanan Montrö Boğazlar Sözleşmesi, boğazlar rejimini kökten değiştirdi ve Türkiye'ye tam kontrol hakkı verdi. Bu sözleşmeye göre:

• Türkiye, boğazların güvenliğinden ve yönetiminden sorumlu hale geldi.
• Barış zamanında, ticaret gemilerine serbest geçiş hakkı tanındı; savaş gemileri için ise tonaj ve süre sınırlamaları getirildi.
• Türkiye savaş tehdidi altındaysa, boğazları kapatma hakkına sahip oldu.

Montrö Sözleşmesi, günümüzde hala yürürlükte olup, Boğazlar Sorunu'nu büyük ölçüde çözmüştür. Ancak, zaman zaman uluslararası tartışmalara konu olmakta, özellikle Karadeniz'e kıyısı olan ve olmayan devletler arasında dengeleri etkilemektedir. Soğuk Savaş döneminde ve sonrasında, boğazların statüsü jeopolitik gerilimlerde rol oynamış, Türkiye ise Montrö'ye bağlı kalarak tarafsız bir politika izlemiştir.

Boğazlar Sorunu, tarihsel süreçte Osmanlı'nın çöküşünden Türkiye Cumhuriyeti'nin egemenlik mücadelesine uzanan bir gelişim göstermiştir. Montrö Boğazlar Sözleşmesi, soruna kalıcı bir çözüm getirerek Türkiye'nin uluslararası prestijini artırmıştır. Günümüzde, boğazlar hala küresel ticaret ve güvenlik açısından hayati önem taşımakta; Türkiye, sözleşmeyi uygulayarak bölgesel istikrara katkıda bulunmaktadır. Ancak, değişen jeopolitik dinamikler ve enerji nakil hatları gibi faktörler, boğazların gelecekte yeniden tartışma konusu olabileceğine işaret etmektedir. Bu nedenle, Boğazlar Sorunu'nun tarihçesi, modern uluslararası hukuk ve diplomasi açısından öğretici bir örnek teşkil etmektedir.